MAKALA YALIYOWASILISHWA KWENYE KONGAMANO LA SITA
KATIKA CHUO KIKUU CHA CHUKA
UKWELI-KINZANI KATIKA UWASILISHAJI WA MOTIFU YA SIRI
KATIKA KAZI ZA NATHARI ZA FASIHI YA KISWAHILI: MIFANO KUTOKA KWA NATAKA IWE SIRI NA SITAKI IWE SIRI
BEATRICE NYAMBURA NJERU
CHUO KIKUU CHA CHUKA
0700625372
PROF. JOHN KOBIA
CHUO KIKUU CHA CHUKA
0720809725
Ikisiri
Motifu ni dhana
muhimu katika kuelewa fasihi. Motifu ni kipengele cha kijadi kinachohusu
kurudiwarudiwa kwa wazo au dhamira fulani katika sehemu kubwa ya kazi za fasihi
hususan riwaya, tamthilia, ushairi na fasihi simulizi. Makala haya yanalenga
kuchunguza motifu ya siri katika kazi teule za nathari za fasihi ya Kiswahili.
Dhana ya siri ni kikale ambacho kimekuwepo katika jamii mbalimbali kuanzia
zamani. Kikale hiki kingali kinajitokeza katika kazi za fasihi kama ilivyo
katika kazi zilizoteuliwa. Dhana hii
inaweza kurudiwa katika kipengele cha matumizi ya lugha, mbinu za uandishi,
dhamira ya mwandishi, usawiri wa wahusika na uendelezaji wa masuala makuu.
Mojawapo ya mbinu zinazotumiwa kuwasilisha motifu ya siri ni ukweli-kinzani.
Hivyo, makala haya yatachunguza namna mbinu ya ukweli-kinzani imetumika
kuwasilisha dhana ya siri katika Nataka
Iwe Siri na Sitaki Iwe Siri.
Sampuli maksudi itatumika kuteua vitabu viwili kwa msingi kuwa vina dhana ya
siri katika uteuzi wa mada. Pia, vitabu hivi, ambavyo ni Nataka Iwe Siri na Sitaki Iwe
Siri vimedhihirisha mbinu ya ukweli-kinzani moja kwa moja katika uteuzi wa
mada zake. Uchanganuzi na uwasilishaji wa data itakayopatikana kutokana na
usomaji wa kazi teule utakuwa wa kimaelezo. Makala haya yatawafaa wahakiki kwa
kuwapa mwanga wa namna ya kuhakiki kazi zinazohusiana na siri. Aidha, walimu na
wanafunzi wa viwango vyote watafaidika kwa kuwa wataelewa kazi zilizoteuliwa
zaidi. Waandishi nao, watanufaika kutokana na makala haya kwa kuwa watayatumia
kama nyenzo kutunga kazi za baadaye za kiwango cha juu zaidi kuhusiana na
motifu ya siri. Vilevile makala haya yatatoa mchango mkubwa katika taaluma ya
fasihi ya Kiswahili kwa kuwa yataongezea maarifa mapya kuhusu namna mbinu ya
ukweli-kinzani inavyotumika kukuza wahusika na kujenga motifu mbalimbali zinazojitokeza
katika nathari za fasihi ya Kiswahili.
Maneno makuu: Ukweli-kinzani, motifu, motifu ya siri
na nathari ya kiswahili
1.
Utangulizi
Kazi hii
inaangazia matumizi ya mbinu ya ukweli kinzani katika ujenzi wa motifu ya siri
katika kazi teule za nathari za fasihi ya Kiswahili ambazo ni Nataka Iwe Siri na Sitaki Iwe Siri. Ukweli
kinzani ni mtindo ambao mwandishi hubuni muktadha ambao una ukweli na vilevile
ukweli huo una ukinzani (Kilonzo na Masaku 2017). Hivyo, mbinu ya ukweli
kinzani huwa na maneno yanayopingana katika kazi ya fasihi. Maneno haya
yanayopingana huwa yanatolewa kwa pamoja ili kusisitiza ujumbe fulani. Mada za
kazi zilizoteuliwa kwa uchunguzi ili kufanikisha uandishi wa ripoti hii
zimetumia mbinu ya ukweli kinzani. Kirumbi (1971) anaendeleza motifu ya siri
kwa kuwatumia wahusika mbalimbali ili kuficha siri na wengine kufichua siri
zao. Kwa upande mwingine, Matundura (2008) anatumia wahusika wake kujenga
motifu ya siri ila sasa baadhi ya wahusika wale wanataka iwe siri na wengine
hawataki iwe siri. Hali hii ya baadhi ya wahusika kutaka siri iwe siri na
wengine kutaka kufichua siri imetumia mbinu ya ukweli kinzani, jambo ambalo
linaendelezwa katika sehemu ya uchanganuzi wa data katika makala haya. Dhana ya
siri katika kazi teule imeendelezwa hadi kufikia kiwango cha kuwa motifu.
Motifu ni
kipengele cha kijadi kinachohusu kurudiwarudiwa kwa wazo au dhamira fulani
katika sehemu kubwa ya kazi za fasihi hususan riwaya, tamthilia, ushairi na
fasihi simulizi (Mulokozi 1996). Kurudiwarudiwa kwa dhamira fulani katika kazi
ya fasihi humfanya msomaji kuyapata barabara maudhui ambayo mtunzi wa kazi hiyo
ametaka wasomaji wake wayapate. Mulokozi ametaja aina kadhaa za motifu
zikiwemo; motifu ya safari, motifu ya msako, motifu ya mama wa kambo, motifu ya
bikizee na motifu ya mtoto kigego wa maajabu anayezaliwa na kuanza kuongea. Motifu ya siri ni matumizi ya mbinu ya kuficha mambo
yanayojitokeza na kujirudiarudia katika kazi ya fasihi na hivyo kuitawala kazi
hiyo ya fasihi (Karama na wengine 2018). Katika jamii, yapo mambo
yanayoendelezwa kisirisiri. Baadhi ya mambo haya ni kama vile matumizi ya siri
katika dini, siasa, mbinu za kujitajirisha na pia matumizi ya siri katika njia
za kuhifadhi na kuendeleza utamaduni wa kijamii (Yenjela 2015).
Wamitila (2002),
anaeleza kuwa vikale vinaweza kuwa taswira, wahusika, miundo ya usimuliaji na
kadhia nyingine zinazopatikana katika fasihi popote pale ulimwenguni. Vikale
humwezesha mhakiki wa fasihi kubainisha uhusiano uliopo kati ya fasihi za aina
mbalimbali. Waitifaki wa nadharia ya vikale wanashikilia kwamba umaarufu wa
kazi ya sanaa unatokana na maudhui na taswira zinazorudiwa katika kazi ile.
Asili ya aina hii ya uhakiki ni saikolojia na visasili. Kadhalika, Wamitila
(keshatajwa) anasema kuwa fasihi zina sifa ambazo huzipa uwezo wa kiulinganishi
hivi kwamba msingi wa fasihi duniani ni jamii zilizoundwa na binadamu. Kwa
hivyo, fasihi mbalimbali duniani huingiliana na mwingiliano katika masuala
yanayohusu maisha ya binadamu ndio huwezesha fasihi kulinganishika. Pia,
ulinganisho huu hutokana na sababu kwamba fasihi zote ulimwenguni hutumia lugha
kama malighafi yao na lugha zote duniani huwa na sifa zinazofanana. Aidha,
fasihi zote duniani huchota maudhui yake kutoka katika jamii za wanadamu.
2. Mwauo wa maandishi
Motifu ya siri katika kazi za fasihi ya kiswahili
Karama, Mutiso
na Chimerah (2018), wanaeleza kuwa utenzi wa Siri La Asrari ulitungwa kwa kuendeleza motifu ya siri. Kutokana na uhakiki wa Karama na
wenzake utenzi huu
ulitungwa na Mwanalemba na unazungumzia vita alivyopigana Mtume Muhammad
aliyekuwa nabii wa waislamu dhidi ya Andharuni ambaye anasawiriwa kuwa adui wa
waislamu. Awali, Mtume Muhammad alishindwa na Andharuni kwa kuwa iliaminika
kuwa, ushindi wa Andharuni ulitokana na siri ya hirizi iliyokuwa kichwani mwake
iliyompa nguvu za kiajabu. Hatimaye, Mtume anafanikiwa kuipata hirizi hiyo
kupitia kwa msaada wa ndege na kumshinda adui yake. Uhakiki wa Karama na
wengine (keshatajwa) unaeleza kuhusu motifu ya siri jambo ambalo litaangaziwa
katika makala haya. Uhakiki huu utasaidia kufafanua na kuielewa zaidi motifu ya
siri. Hata hivyo, uhakiki huu ni tofauti na uhakiki wa sasa kwa kuwa umeangazia
motifu ya siri katika utanzu wa ushairi lakini utafiti huu utaangazia matumizi
ya mbinu ya ukweli kinzani katika kuendeleza motifu ya siri katika kazi za
nathari za fasihi ya Kiswahili ukiwemo utanzu wa riwaya na fasihi ya watoto.
Matundura
(2018), ameeleza kuhusu motifu ya siri. Ametoa maelezo kuhusu vitabu mbalimbali
vya fasihi ya Kiswahili vinavyoendeleza motifu ya siri katika kukuza dhamira na
maudhui ya waandishi wa kazi hizo. Kazi alizozitaja Matundura ni; Ushairi wa Siri La Asrari, Sitaki Iwe Siri,
Nataka Iwe Siri, Siri ya Ging’ing’i na Siri
Sirini 1, 2 na 3. Alipendekeza
kuwa, motifu ya siri iangaziwe katika kazi zile kwa kuangalia kama kazi hizo zinaingiliana
ama kutofautiana kimtindo na kimaudhui ili kutoa mchango katika fasihi ya
Kiswahili. Makala haya yalihusu motifu ya siri katika fasihi ya Kiswahili,
suala ambalo litaangaziwa katika uhakiki huu. Aidha, makala haya yatafaa
uhakiki huu kwa kuwa yatatoa mwelekeo wa uteuzi wa sampuli ya kutafitiwa. Kando
na maelezo ya Matundura, uhakiki huu utapiga hatua zaidi na kuangazia matumizi
ya mbinu ya ukweli kinzani katika ujenzi wa motifu ya siri katika kazi za
nathari za fasihi ya Kiswahili.
Vikale katika kazi za fasihi ya kiswahili
Njogu na Wafula
(2007: 81-82), wakiwanukuu Jung (1972) na Cuddon (1997) wanadai kuwa Jung,
akifanya utafiti juu ya njozi na ndoto, alichukulia kikale kama aina ya
mtiririko au picha kongwe inayojitokeza mara kwa mara katika tajriba anayopitia
mwanadamu. Wanashikilia kwamba, mtu na utamaduni wake ni nakala ya wanadamu
wengine waliokuwepo kabla yake miaka mingi iliyopita na hivyo kuwa kikale. Maoni
ya Jung ni kwamba hata kama utu wa mtu ni wa kibinafsi, mtu huathiriwa na jamii
inayomzunguka. Hawezi kamwe kuepukana na athari zake. Maelezo haya yatasaidia
uhakiki huu kwa kuwa yatasaidia katika uelewa wa matumizi ya vikale katika kazi
za fasihi.
Gathara (2015)
naye akimnukuu Werner (1968) katika uchunguzi wa visasili na visakale vya
wabantu alithibitisha uhusiano uliopo katika mila, desturi na lugha zao, dhana
ya kuwepo kwa Mungu mmoja, licha ya kwamba wengine hawatofautishi baina ya
mawingu na jua, kuamini katika maisha ya baada ya kifo na kuwa na mawazo kwamba
roho za waliokufa zinaweza kuathiri hali zao za kimaisha kwa kiwango chochote
kile. Kutokana na maelezo haya, ni wazi kuwa katika kulinganisha visasili,
visakale na matambiko ya jamii tofautitofauti, kuna uhusiano katika ruwaza za
visasili na matambiko katika tamaduni za jamii mbalimbali na kwamba tamaduni
hizi za binadamu huwa vikale. Maelezo ya Gathara kuhusu uhusiano kati ya
visasili, visakale na matambiko utasaidia uhakiki huu kwa kuwa utaeleza
uhusiano uliopo baina ya kikale cha tamaduni za jamii mbalimbali ulimwenguni.
Kwa hivyo, utafiti wa Gathara utafaa uhakiki huu kwa kuwa utaweza kueleza kwa
mapana tofauti zinazojitokeza katika uendelezaji wa masuala tofautitofauti
kutegemea mazingira ya waandishi mbalimbali kupitia kwa mbinu ya ukweli
kinzani.
3. Msingi wa kinadharia
Uhakiki huu
utaongozwa na Nadharia ya Vikale. Vikale ni picha kongwe zinazotokea mara kwa
mara katika kazi za fasihi (Abrams 1981). Abrams anazidi kufafanua kuwa
chimbuko la nadharia hii hutoa maelezo yake kuwili. Kwa upande mmoja, chimbuko
la nadharia hii ni kwenye kazi ya George Frazer ya The Golden Bough (1890-1915). Kazi hii huchunguza ruwaza ya sifa za
visasili na matambiko ambayo anadai kuwa hufuatilia ruwaza ya kimsingi
inayojirudiarudia katika visakale na taratibu nyingine katika tamaduni
mbalimbali za binadamu kote ulimwenguni. Kwa upande mwingine, Abrams (mtaje)
aneleza kuwa nadharia ya vikale ilitokana na maelezo ya Gustav Jung kuhusu
akili-laza. Jung alitumia istilahi ya vikale kwenye taswira za asili za
kumbukumbu zinazorudiwarudiwa kutokana na tajriba katika maisha ya zamani ili
kutilia mkazo akili-laza jumuishi. Alieleza kuwa, taswira hizi hurithishwa
kutoka kwa kizazi kimoja hadi kingine na kutiwa kwenye akili-laza jumuishi ya
jamii ya watu na ambazo hujitokeza katika visasili, mawazo ya binadamu, dini na
ndoto katika vipengele vyote vya maisha ya binadamu na pia katika kazi za
fasihi.
Eagleton (1983)
anaeleza kwamba, kazi za fasihi huwa kwa kiwango fulani zimeandikwa tena na
waandishi ambao mara nyingi huwa hawatambui kwamba wameandika kazi zao kama
kazi za wengine. Kwa kusema haya, anamaanisha kuwa, hakuna usomaji wa kazi
ambayo ni ya asili; kila usomaji huwa wa kusoma kazi ambayo imeandikwa tena.
Haya yanatokana na hali ya uambukizanaji. Kwa hivyo, vikale vinaweza kuonekana
kwa viwango mbalimbali, viwe ni vya kimaudhui, kitaswira, kimatumizi ya lugha
au vya ujenzi wa wahusika na kufanana kutoka kwa kazi moja au nyingine.
Nadharia ya uhakiki wa vikale inaeleza kuwa binadamu wote ni sawa popote walipo
(Mutiso 1999). Tofauti ni ndogo na za kufikiria ambazo husababishwa na tofauti
ndogo za kihistoria na za kimazingira. Vikale kwa jumla hurejelea ruwaza za
kimsingi ambazo aghalabu hudhihirika katika jamii za watu mbalimbali duniani.
Miongoni mwa wataalamu ambao wamezungumzia nadharia hii ni Northrop Fyre (1957)
na Carl Jung (1957) kama anavyodai Coyle na wengine (1990: 51).
Nadharia ya
vikale, kutokana na sifa bia zake zinazotokana na vikale katika fasihi, itakuwa
yenye manufaa katika uhakiki huu kwa kuwa itaongoza katika uchunguzi wa namna mbinu
ya ukweli kinzani imetumika kuendeleza vikale mbalimbali kikiwemo kikale cha
siri na utamaduni kama ilivyojitokeza katika kazi teule za nathari za fasihi ya
Kiswahili na kukuza uwasilishwaji wa wahusika pamoja na uendelezaji wa masuala
makuu.
4. Uchanganuzi na uwasilishaji wa data
Ukweli
kinzani katika Nataka Iwe Siri
Mukhtasari
wa Nataka Iwe Siri
Nataka Iwe Siri ni riwaya ya Kiswahili
iliyoandikwa na Kirumbi mwaka wa 1971. Riwaya hii inaangazia kipindi cha wakati
wa mkoloni na hata baada ya mkoloni kuondoka nchini Tanzania na kuonyesha masuala
makuu mbalimbali katika jamii yakiwemo masuala ya siri katika ulezi, mapenzi,
ndoa, uchawi, elimu, maendeleo, kazi, umoja na ushirikiano, urafiki, ulevi,
kifo na uadilifu. Masuala haya yameendelezwa kwa kina na wahusika kama vile
Mzee Hadiswele, Mzee Tingisha, Mwamtoro, Namcheja, Chiku, Msiba, Dizelu,
Dikulu, Hanatama, Havijawa na Bi. Kigola. Wahusika hawa wamechorwa na mwandishi
kwa taswira tofauti ili kufanikisha ujenzi wa dhamira ya mwandishi pamoja na
masuala makuu. Dhamira ya mwandishi ni kuhusu umuhimu wa kuficha na kufichua
siri. Vilevile, ameonyesha mchango wa wazazi katika uamuzi wa wanandoa kwa wana
wao. Ameonyesha vile wahusika wanaweza kuathirika na kuficha na kufichua siri
zao. Baadhi ya wahusika wameficha siri zao hadi kaburini huku wengine
wakizifichua. Athari za kufichika kwa siri kama anavyoonyesha Kirumbi ni
ukosefu wa raha na furaha na kifo. Nazo athari za kufichuka kwa siri kama
anavyozidi kueleza ni kama vile kuzuka kwa ugomvi, kuzuka kwa chuki, kujua
ukweli na kusameheana. Kando na haya, mwandishi ametumia mbinu tofauti za
uandishi na za lugha na kuandika kazi inayovutia sana. Mbinu hizi zimetumiwa
kimwafaka na kufanikisha uendelezaji wa siri hadi ikafikia kiwango cha kuwa
motifu. Mojawapo wa mbinu zilizotumika kufanikisha utunzi wa kazi hii ni mbinu
ya ukweli kinzani. Mbinu hii inajitokeza katika kazi hii na imejadiliwa kwa
mapana.
Ukweli
kinzani katika Nataka Iwe Siri
Siri ni kikale
kinachojitokeza katika kazi za fasihi. Kikale hiki kilikuwepo tangu jadi ambapo
marafiki wangeamua kufichiana siri au kufichuliana siri. Kuficha siri na
kufichua siri katika jamii huwa ni hiari ya mtu. Kazi hii ya Kirumbi imeonyesha
kuwa, kufichika au kufichuka kwa siri kunategemea anayefichiwa au kufichuliwa
siri hiyo. Kwa hivyo, ikiwa mhusika anataka kuiweka siri yake, lazima awe na
sababu zake za kuificha siri hiyo na ikiwa anataka kuitoboa, lazima awe na
sababu zake za kutaka kuitoboa. Hata hivyo, ni lazima achunguze kwa kina yule
anayemtobolea siri zake. Katika kazi hii, motifu ya siri imeendelezwa kama
ifuatavyo na mbinu ya ukweli kinzani:
Wakati wa
mkoloni, kijiji cha Chalambe kilikuwa nyuma kimaendeleo kikilinganishwa na
kijiji cha Mbagala. Sababu za kuwa nyuma kwa kijiji hiki zilijulikana na
mkoloni mwenyewe. Kwanza, mkoloni aliwaona watu wa kijiji cha Chalambe kuwa
wabishi, wasiofaa kuendelezwa na waliofaa kuchukiwa sana. Matokeo ya chuki hii
yaliwaletea maumivu makali huko jela na wakadaiwa kodi bila kuelimishwa sababu,
faida na kazi ya kodi hiyo. Nia ya kufanya hivi ilikuwa siri kwa mkoloni ya
kuwafanya watu wa Chalambe wadharauliwe na kukosana ili watawanyike. Siri ya
kutawanyika huku ilikuwa ni kuweza kutawaliwa vizuri. Hata hivyo, ukweli
kinzani unajitokeza kama ifuatavyo:
“… badala ya watu wa Mbagala kuwadharau watu wa
Chalambe au watu wa Chalambe kuwaonea wivu watu wa Mbagala, vijiji hivi viwili
kwa pamoja vilisaidiana kutengeneza barabara kubwa kwa njia ya msaragambo na
kufanya mengi kwa kujitolea kwa lengo la kujitegemea.” (Ukurasa 1)
Vilevile, watu
walilazimishwa kulima pamba na wakoloni na baada ya ulimaji huo, mkoloni
alikusanya pamba hiyo kupitia kwa njia ya maakida na kuiuza. Badala ya kuwapa
wanachalambe haki yao, kila mtu alipata bahashishi ya senti thelathini na tano
kwa kazi ya mwaka mzima. Zaidi ya udhalimu huo, mkoloni alichukia mila na
tamaduni za wanachalambe na kuvuruga mila hizo kupitia kwa maakida. Hiki kikawa
ndicho kisasili cha kufukuzwa kwa maakida kutoka Chalambe. Inaaminika kuwa
akida wa mwisho alichomewa nyumba yake na Chalambe ikaishi bila maakida hadi
ilipopata uhuru.
Aidha, ukweli
kinzani unadhihirika katika urafiki kati ya Chiku na Msiba. Vijana hawa wawili
walikuwa kielelezo katika jamii. Wote walikuwa na maadili mema na walikuwa
wameelimika. Ilisadifu kuwa kila mmoja alizaliwa kama mtoto wa pekee kwa wazazi
wao. Chiku alikuwa binti ya Mzee Hadiswele na Mwamtoro naye Msiba alikuwa bin
Dizelu na Namcheja. Wazazi wa kike wa watoto hawa waliitana muhile yaani wale watu wawili ambao watoto
wao wanataka kuoana au wameoana. Kisadfa, wana wale wawili walianzisha uhusiano
ambao ulijulikana na mama zao. Kina mama waliufurahia uhusiano ule. Baada ya
wawili wale kuhusiana kwa muda walipanga kuoana. Inaonekana kuwa maamuzi yao yalikuwa
mazuri na ya heri kwa wazazi wao. Hata hivyo, ukweli kinzani unadhihirika
mwandishi anaposema kuwa;
“Urafiki ulipozidi kukua, waliamua kuoana. Maamuzi
hayo kati yao wenyewe hayakutosha, kinyume chake yangaliwaletea shida na magumu.”
(Ukurasa 14)
Swali ni, kwa
nini maamuzi yale yangewaletea shida na magumu ilhali kina mama wa watoto hawa
tayari walikwisha ukubali uhusiano wa watoto hao. Hiyo ilibakia kuwa siri hado
ilipoanza kufichuka.
Hatimaye, Msiba
alimteua Dikulu aliyekuwa rafiki yake kwa muda ili awe mshenga katika posa kati
ya Chiku na Msiba. Alipomfikia Mzee Hadiswele, alimwambia kuwa wao wameamua
kuja kwake ili kuomba undugu. Kisha alimkabidhi Hadiswele barua ya posa.
Hadiswele anapoipata ile barua, kinyume kinatendeka. Badala ya kufurahia kuwa
bintiye amekwisha mpata mwanamume mwenye maadili, elimu na kazi ya kutajika
anakasirika.
“Mzee Hadiswele alipokea hiyo barua, akaipindua
pindua akawa anacheka na kuguna. Mzee alionyesha kama amechanganyikiwa… Sijui
niseme nini! Sikutazamia haya nikikwambia kweli, wala mpaka sasa siamini
masikio yangu wala siamini macho yangu.” (Ukurasa 5)
Baadaye, Mzee
Hadiswele na Dikulu wanaagana na Dikulu anaondoka kwa Mzee Hadiswele. Mzee
Hadiswele alipoifungua barua na kuanza kuisoma;
“… moyo ulimwuma na akajuta kwa nini aliifungua na
kuisoma. Machozi yakawa yanamlengalenga, na mawazo yake hayakutulia… Msiba
amwoe Chiku, haitawezekana.” (Ukurasa 5)
Mwandishi
anaonyesha kuwa katika jamii hii kulikuwa na mila kuhusu uamuzi wa wazazi kwa
mambo yanayohusu ndoa za wanao. Kwamba, ili pasiwe na shida na ugumu wowote
katika ndoa za wana ni lazima wazazi wote wangekubaliana na uchumba huo. Hata
hivyo, katika Nataka Iwe Siri kuna ukinzani
wa uamuzi wa wazazi wa Chiku. Huku mama yake akiufurahia uchumba wa Chiku na
Msiba na kutaka waoane, Mzee Hadiswele ameshtuliwa na uchumba huo na kusema
kuwa wale wawili hawawezi kuoana kwa sababu ambazo yeye mwenyewe anataka ziwe
siri. Anapomweleza mkewe kuhusu ombi lile la posa, mama Chiku anaonekana kana
kwamba ameifurahia sana posa hiyo. Naye Mzee Hadiswele badala ya kufurahia
anaanza kuzungumza kuhusu Mzee Kauchape kulea wajukuu anaowaona kuwa haramu.
Je, yeye pia anamlea mtoto haramu na hajui? Hiyo ni siri. Kisha, Mama Chiku
anamwuliza sababu za kutotaka Chiku na Msiba waoane na jibu analolitoa ni;
“Hataolewa naye! Iwapo mimi ndiye baba yake,
hataolewa naye… Lolote nalitokee lakini mimi sitakubali Msiba amwoe Chiku.
Sitaki leo hadi kesho, hata niwapo kaburini. Na iwapo utakuwepo mpango wowote
kinyume changu, basi Chiku sina radhi naye.” (Ukurasa 8)
Maneno haya
yanamchoma moyo Mama Chiku anayeyaona kuwa siri ya mtungi aijuaye kata. Aidha,
mwandishi anaeleza kuwa kuna siri ya moyoni ambayo aijuaye tu ni mwanasiri
mwenyewe ambaye ni moyo. Kwa hivyo, Mama Chiku anaiona siri ya Mzee Hdiswele
kuwa siri sirini kwa kuwa ni siri inayoifadhiwa moyoni ambao pia ni siri kwa
vile hakuna mtu hata mmoja wakiwemo madaktari anayeweza kuijua siri iliyo
moyoni au jambo lililo moyoni hata baada ya kuupasua. Mama Chiku hachoki
kumdadisi mumewe kuhusu sababu za kutoa ule uamuzi. Udadisi unapozidi, Mzee
Hadiswele anapandisha mori na kuona kuwa kumekuwa na wanaume wawili katika
nyumba hiyo. Mama Chiku anafanikiwa kumtuliza ila hajaridhika na uamuzi wa
mumewe wa kuwakatalia wanao uchumba. Mzee Hadiswele anapoona kuwa wawili hao
watabishana kwa muda mrefu anasema;
“…Jambo moja nijualo ni kwamba moyo wangu mzito kwa
sababu ya posa hii, nami sipendi Chiku aolewe na Msiba. Hiyo ndiyo siri ya moyo
wangu, na nataka iwe siri.” (Ukurasa 9)
Chiku, kupitia
kwa mamake, anagundua kuwa baba yake alikataa posa iliyoletwa na Dikulu kutoka
kwa Msiba. Anaamua kumwuliza baba yake sababu za kumkataa mchumba wake Msiba.
Jibu linalotoka kinywani mwa Mzee Hadiswele lina ukweli kinzani. Anasema;
“Msiba ni msiba, ukimkosa msiba, na ukiolewa naye ni
msiba. Kati ya misiba hiyo ailetayo Msiba, nimeamua kufuata msiba uitwao msiba…
ajionaye kuwa fundi wa kubishana mimi namruhusu kugombania ubunge ili apiganie
haki za wanawake bungeni lakini sio ndani humu.” (Ukurasa 11)
Kwa hivyo,
badala ya baba Chiku amweleze bintiye sababu nzuri za kuukataa uchumba kati
yake na Msiba, anaanza kuwa mkali na kutumia mabafu kuwakataza wale wawili
kuoana bila kujua kuwa hakuna aliye na uwezo wa kuzuilia mapenzi kati ya wawili
wapendanao kama anavyosema Dikulu.
Hatimaye,
kukataliwa kwa posa kati ya Chiku na Msiba kunamwangaisha Chiku. Analia usiku
wote na kuujaza mto wake kwa machozi. Keshoye anapoenda kazini, walimu wenzake
wanang’amua kuwa Chiku ana kasoro na hata anapewa ruhusa mapema ili aende
nyumbani. Badala ya kwenda nyumbani, Chiku anaelekea kwa Msiba na kumkuta
akitayarisha chamcha. Chiku anaomba msamaha kwa Msiba na kumwambia kuwa
hataweza kumsaidia na kazi za pale nyumbani ila kula tu. Katika harakati hizo,
Msiba anagundua kuwa Chiku ana neno na hivyo anamuuliza Chiku kilichojiri ila
Chiku hataki kumwelezea. Msiba anapodadisi zaidi, Chiku anasema;
“Msiba, jana sikulala; na kukosa usingizi ndiko
kulikonifanya niwe hoi kiasi cha kuruhusiwa kuondoka shuleni. Wewe uliniletea
nyuki. Msiba, na hao nyuki waleta msiba mtupu sasa.” (Ukurasa 13)
Msiba anashangaa
ni vipi posa yake ya heri njema imegeuka na kuwa nyuki wanaoleta msiba. Kwake,
alidhania kuwa posa ile ingeleta furaha kati yake na Chiku kwa kuwa walikuwa
wanapendana kwa dhati lakini posa ile imegeuka na kuwa nyuki wa kuleta hasara
ya msiba badala ya kutoa asali. Hata ingawa Chiku anazungumza kwa mafumbo,
Msiba anaweza kuyang’amua mafumbo hayo kutokana na uvumbuzi wake wa haraka.
Wawili hawa wanaanza kutafuta suluhu baada ya kukataliwa kwa posa na Msiba
anamshauri Chiku kuwa wasiingie katika uchafu lakini wamwachie Mungu yote.
Kwa upande
mwingine, Mzee Hadiswele alienda kwa rafikiye Tingisha aliyekuwa mshenga wake
ili amwombe ushauri na kumtuma aende azungumze na Mama Chiku kuhusu ndoa kati
ya Msiba na Chiku na kumwambia Mama Chiku amuunge mkono ili waweze kuikataa
ndoa ile. Hadiswele anapoenda kwa Tingisha inatarajiwa kuwa, kwa kuwa ni mzee
mwenzake na rafiki yake wa dhati, atamfichulia siri ya sababu ya kukataa posa
ya Msiba. Tingisha anamwomba amweleze sababu za kuikataa. Anasema;
“Sasa mimi nikusaidie nini Hadiswele? Maana hujanipa
mwanya wowote wa kukushauri, maana angalau ungenieleza sababu zako, hapo
ningekuwa na la kusema.” (Ukurasa 18)
Tingisha mwenyewe amechanganyikiwa na
hajui ampe ushauri upi mwenzake. Kumbe hata marafiki wa dhati wanaweza
kufichiana siri. Ili kuujibu usemi wa Tingisha, Hadiswele anasema;
“Ndugu moyo wangu mzito katika shauri hili lote, na
siri ya uzito nataka iwe siri.” (Ukurasa 18)
Tingisha
anamshauri asiwe na uzito wa kutoboa siri ili hatimaye asije akastukia kuwa
ndoa ya siri kati ya vijana hao imepitishwa. Hadiswele anaanza kupandisha mori
na kusema kuwa, Tingisha kumchokoachokoa Hadiswele hakuna maana bali anafaa
aende amshawishi Mama Chiku ili abadili mawazo yake ili wao wazungumze kwa
sauti moja.
Baada ya kutoka
kwa Tingisha, Hadiswele alifululiza hadi kwa Namcheja, mamake Msiba, ili
ashauriane naye pia. Anapofika kule, Namcheja anashtushwa na mjio wake kwani
ulikuwa umepita muda mrefu kabla ya Hadiswele kumtembelea Namcheja. Lengo la
safari hii ni kumwomba Namcheja amshawishi Msiba ili ndoa kati yake na Chiku
isifanikiwe. Baada ya ubishi wa muda, Namcheja anamwambia Hadiswele kuwa, Chiku
na Msiba wanakubaliwa kuoana kisimba kwa simba. Hadiswele anazidi kumweleza
kuwa mila za aina ile zimepitwa na wakati na zinahitaji kuvunjwa na kutungiwa
sheria mpya. Ndiposa Namcheja anamwuliza Hadiswele iwapo yeye, yaani Hadiswele,
alitaka Namcheja amfichulie Msiba siri. Je, ni siri gani? Hadiswele anamjibu;
“La, hiyo siri na nataka iwe siri na ibaki kuwa
siri… Hilo ndilo nisilolitaka. Nimekwambia nataka iwe siri hata hivyo sioni
uhalali wa hao watoto wangu wote wawili waoane.” (Ukurasa 20)
Katika kauli hii
ukweli kinzani unatokea kwa sababu kilichowafanya Chiku na Msiba wasioane ni
kujua ukweli kuwa wote ni wa baba mmoja, yaani Mzee Hadiswele, kama
anavyofikiria lakini Hadiswele bado anataka iwe siri. Hadiswele anafikiria kuwa
Namcheja anataka kulipiza kisasi dhidi ya Hadiswele kutoenda kwa Namcheja mara
kwa mara kumtembelea baada ya kufiwa na mumewe aliyekuwa baba wa bandia wa
Msiba. Namcheja anaona kuwa Hadiswele alimkosesha kwa kumfanya auvunje uaminifu
wake kindoa kwa mumewe marehemu Dizelu na kwa mke wa Hadiswele. Anakiri kuwa
watoto wao wamezaliwa kwa hatia na kusema;
“Wasipooana lawama ni yetu na wakioana lawama ni
yetu. Na katika haya makosa mawili lazima tupate kuchagua kosa moja tulifanye
tukijua kuwa tunakosa, yaani tuendelee kuongeza kosa juu ya kosa.”
(Ukurasa 20)
Wawili hawa,
badala ya watafute suluhu ya kukosoa kosa walilolitenda, wanaamua kuendelea
kukosea ili kusuluhisha kosa bila kufahamu kuwa kosa haliwezi kusuluhishwa kwa
kutenda kosa lingine. Hofu inaanza kumwingia Hadiswele. Anaona kuwa;
“… akiwazuia watoto hao kuoana wataoana kwa siri na
akiwaruhusu pia atakuwa bado hajazuia haramu, unyumba wake si busara kwani jina
lake linaweza kuchafuka.” (Ukurasa 21)
Mwandishi
anaeleza kuwa siri ya nguvu ya siri ni kuwa, siri hupata nguvu zake wakati hofu
inapoingia ya kutotaka mambo yajulikane. Aidha anasisitiza kuwa;
“… ushupavu wa siri ni upumbavu wa mwana siri
afichaye siri yenye uhusiano na uovu. (Ukurasa 21)
Kutokana na
maelezo haya, Hadiswele anapiga moyo konde na kusema kuwa;
“Maji yaliyomwagika hayazoleki, lakini waweza tu
kukausha sakafu na kuchota mengine mtungini…” (Ukurasa 21)
Hadiswele
anasema maneno haya akimwomba Namcheja azungumze na muhile wake, Mwamtoro, ili
wote washirikiane kuikomesha ndoa kati ya Msiba na Chiku. Namcheja anakubaliana
na Hadiswele ila siri iliyo moyoni mwake ya kukubali kule haijulikani.
Wakati Hadiswele
alikwenda kwa Namcheja, naye Tingisha alienda kwa Mwamtoro. Maneno ya Mwamtoro
yalimtingisha Tingisha badala ya Tingisha kuyatingisha. Mwamtoro alimtingisha
Tingisha kwa maneno kwa kuwa alikiri kuwa Chiku si mtoto wa Hadiswele na haya
Tingisha aliyafahamu vizuri kuwa yeye, yaani Tingisha, ndiye baba halali wa
Chiku. Mwamtoro anaeleza zaidi kuwa Hadiswele alikuwa baba yaya wa Chiku kwani
ajuaye mtoto ni wa nani ni siri ya mama mtoto. Kwa hivyo, kwake Mwamtoro, haoni
sababu ya Chiku na Msiba kutooana kwa kuwa Chiku si mwanawe Hadiswele. Mwamtoro
anamwuliza Tingisha iwapo anataka aitoboe siri naye Tingisha anasema;
“Kama nilitaka iwe siri, hadi sasa nataka iwe siri.
Na kwa siri, nakwambia kuwa mtoto huyu asiolewe na msiba.” (Ukurasa 22)
Haya
hayadhihirisha kuwa Tingisha ana hofu ya siri yao kujulikana lakini bado anazidi
kuongezea siri ndani ya siri. Wawili hawa wanakinzani kimsimamo kuhusu siri
yao. Tingisha anapotishiwa na Mwamtoro kuwa siri itatobolewa na isikae kati ya
wana tu bali mambo yajulikane hadharani naye Tingisha akatae hayo hadharani,
Tingisha anasema;
“Mambo haya tuliyafanya yawe sirini na nataka
yaendelee kuwa siri.” (Ukurasa 22)
Mwamtoro anaendelea kushikilia kuwa;
“Hakuna siri wakati huu tena maadamu mnataka
kuwaonea hawa vijana. Kijiji chote kitayafahamu mambo haya msipojihadhari…
Iwapo unataka ibaki kuwa siri itakubidi umshawishi rafikiyo akubali posa ya
Chiku. Lakini iwapo utamwacha akaze uzi, mimi nitaukata, sote tupate hasara.”
(Ukurasa 22)
Hatimaye, wahile
wale wawili walikutana pia na kufichuliana siri. Namcheja alimweleza Mwamtoro
kuwa Msiba alikuwa mwana wa Hadiswele naye Mwamtoro akamwambia Namcheja kuwa
Chiku alikuwa mwana wa Tingisha. Hapo ndipo Mwamtoro alipomtuma Namcheja aende
akamwelezee Hadiswele kuwa watoto wale wawili si ndugu na kuwa ilimbidi
Hadiswele awaruhusu kuoana. Ukweli kinzani unatokea pale ambapo marafiki wa
dhati wanasalitiana hadi kufikia kiwango cha kuchangiana wanaume.
“Ama sisi tumekuwa mashoga, mpaka tunachangiana
mabwana!” (Ukurasa 28)
Baadaye,
Namcheja anaamua kumwambia ukweli Hadiswele kuwa Chiku hakuwa mtoto wake bali
alikuwa mtoto wa rafikiye Tingisha. Anapofichuliwa siri hii, Hadiswele anasema;
“Siri njema iwapo inataka yenyewe iwe siri. Lakini
hata ukitaka iwe siri, siri ikikataa kuwa siri matatizo yatakuandama katika
kuifukia na hali yenyewe yajifukua. Uchafu haufutiki kwa kutojulikana na
wengine. Udhalimu hauondoki kwa kutotajwa wala kweli haibadiliki kuwa uwongo
ati kwa kuwa inauma. Ushupavu au udume katika ukweli hauonekani katika kufunika
kweli, bali katika kuifunua hata iwe inamwambua msemaji… Asiyejua ukweli, mpe
ukweli. Aliyetaka kweli mpe kweli maadamu anaihitaji.” (Ukurasa 29)
Mwishowe,
Hadiswele anamwita Tingisha, Namcheja na Mwamtoro nyumbani kwake siku
iliyofuata jioni baada ya siri kufichuka na anakubali Msiba na Chiku waoane kwa
kuwa si siri tena. Hata hivyo, anawataka wanasiri wenzake waiweke siri hiyo na
wanawekeana agano la milele kuwa hawatakubali kutokuwa waaminifu katika ndoa
tena. Hadiswele anaamini kuwa, kwa hakika hakuna siri ya kweli. Hatimaye,
Hadiswele anamwita Chiku, Msiba, Mwamtoro, Dikulu, Tingisha na Namcheja
nyumbani kwake ili kuwapa ujumbe kuwa sasa amekubali posa ya Msiba na kuwa wale
wawili wanaweza kuoana. Hapa, mbinu ya ukweli kinzani inajitokeza ili kuijenga
motifu ya siri. Badala ya wachumba hawa kufurahia kwa kuwa wataoana na hatimaye
wataanza kuishi pamoja, Chiku anasimama taratibu hadi chumbani kwake na kurudi
na pete mkononi na pia kijifurushi. Alipoingia alimkabidhi Msiba ile pete na
lile furushi na kusema;
“Si vyema kusema haya lakini yanibidi. Msiba
alinivalisha pete ya uchumba kwa siri majuma mawili yamepita, leo namrudishia.
Na kifurushi hicho ni jumla ya zawadi alizonipa wakati wa uchumba wetu. Leo
nimerudisha kama alama dhahiri ya kuvunja uchumba wetu. Hapa namalizia. Nami narejea
ndani. Sababu sina, lakini huo ndio ukweli wa moyo wangu.” (Ukurasa 37-38)
Maneno haya
yalipafanya mahali pale pawe kama palipomwagiwa maji kwani kila mtu alipumbaa.
Hayo hayakuwa matarajio yao.
Kando na hayo,
Chiku alipoenda kwa Msiba siku baada ya babake kuikataa posa ya Msiba
alimwambia kuwa penzi lake kwa Msiba si kibatali ambacho kingezimika upepo
uvumapo katika ukurasa wa 14. Hata hivyo, kuna ukweli kinzani unaodhihirika
kupitia kwa ushairi anaoutunga Msiba anaporudi kwake baada ya Chiku kuuvunja
uchumba wao. Katika kibwagizo cha ushairi huo anasema;
“Penzi kama kibatali, ghafla kunizimikia.” (Ukurasa
38)
Analilinganisha
penzi la Chiku na kibatali ambacho upepo unapovuma ghafla kinazimika. Anaona
kuwa Chiku ameukataa uchumba wao kutokana na vile ambavyo Hadiswele alikuwa
amekataa posa yake na anayaona maneno haya kama kinyume na alivyokuwa
amwemwahidi Chiku kuwa;
“Mapenzi yangu si yale ya kibatali, upepo ujapo basi
yazimike. Niaminivyo mimi, yatubidi tuoane.”
(Ukurasa 14)
Mama Chiku
anamrai Chiku anamtobolee siri ya kuukataa uchumba wake na Msiba. Anamwambia
kuwa anafaa kumtobolea mamake siri kwa kuwa ni msiri na hata anajua siri ya
kuwepo kwake duniani. Kwa kujibu rai ya mama yake, Chiku anasema;
“Mama nimekwambia toka usiku wa jana kama ipo
sababu, mimi siijui, au ni siri kiasi cha kuifanya itoke itabomoa badala ya
kujenga.” (Ukurasa 41)
Naye mamake
anazidi kumbembeleza kwa maneno yanayotumia mbinu ya ukinzani na kusema;
“Chiku, dunia hii mambo huwa sirini kwa kitambo tu,
baada ya muda yale yaliyofichika hufichuliwa. Yaliyokuwa gizani na sirini, huja
nuruni tena hadharani. Siri huondoa raha na furaha. Na ukiwa sirini jinsi hiyo
utakosa furaha maishani, na maisha raha yake ni kuwa na furaha.” (Ukurasa 41)
Hata baada ya
Mama Chiku kumwambia Chiku maneno haya, Chiku bado hajashawishika kumfichulia
mamake siri iliyo sirini. Anampiga chenga kwa maneno yafuatayo;
“Kama maisha yamekusudiwa furaha, na kama mtu hapati
furaha, nini faida ya kuishi? Furaha ya kweli katika dunia hii haipatikani. Na
sitapata furaha ya aina yoyote kwa kuolewa na Msiba kama nilivyofikiria awali.
Na sitambui kama yeye angelipata furaha kunioa. Na kwa kuwa nampenda Msiba,
nimeamua kutoolewa naye. Kuolewa naye atajuta mwenyewe na kutotaka kuwaamini
tena wanaadamu hasa hao marafiki wake na hao awapendao.” (ukurasa 41)
Badala ya Chiku
kuitoboa siri ili apate raha na furaha, alitaka kuididimiza siri sirini katika
siri. Mwishowe, Chiku alimwahidi mamake kuwa atawafichulia siri ya kukataa
uchumba wa Msiba mtondogoo asubuhi. Matumaini ya kufichua siri ile yalimaliza
ugomvi nyumbani kwa Mzee Hadiswele. Jioni hiyo, baada ya kazi, Chiku alienda
kuonana na rafiki yake Hanatama. Wawili hao walizungumza mengi na hata Chiku
alimfahamisha Hanatama kuwa aliuvunja uchumba kati yake na Msiba. Hakumfichulia
siri ya kuvunjika kwa uchumba huo bali alimtuma Hanatama ampelekee Msiba barua
aliyomwomba amfikishie kesho kutwa wala si keshoye. Hanatama aliishuku ile
barua na kushangaa ni kwa nini barua ile ichelewe kufikishwa lakini Chiku bado
aliifanya kuwa siri na kumwambia kuwa akiipeleka barua hiyo keshoye ataharibu
kila kitu. Je, ni kitu gani? Atakiharibu kwa namna gani? Kutokana na urafiki
wao, Hanatama alikubali ombi la Chiku.
Siku hiyo baada
ya kazi, chiku alipitia kwa Bi. Kigola aliyeaminika kuwa mchawi mkali pale
kijijini pao. Alimwomba Bi. Kigola ampe vidawa na akapewa. Baadhi ya vidawa
alivinywa akiwa hapo kwa Bi. Kigola na vingine akavinywia nyumbani. Pana ukweli
kinzani kuwa Bi. Kigola alimpa Chiku dawa iliyomuua na hata yeye mwenyewe
hakufichuliwa siri ya sababu za kujiua kwa Chiku. Hatimaye, Chiku katika ile
barua anamuaga Msiba na kumwachia msiba badala ya mapenzi na siri aliyotaka iwe
siri ikawa siri hadi kaburini. Katika ushairi uliokuwa baruani aliyoiandika
Chiku kwa Msiba anasema;
“Msiba ninakuaga, nakuachia msiba.” (ukurasa 47)
Ukweli
kinzani katika sitaki iwe siri
Mukhtasari
wa sitaki iwe siri
Sitaki Iwe Siri ni kazi ya fasihi ya watoto
iliyoandikwa na Matundura mwaka wa 2008. Kazi hii imeangazia suala kuu kuhusu
ugonjwa wa Ukimwi. Aidha, mwandishi ametumia wahusika mbalimbali ili kutoa
maoni mbalimbali kuhusu ugonjwa huu katika jamii. Haya yamedhihirika kupitia
kwa Mwalongo ambaye ni nyanya ya mhusika mkuu Musa. Mtoto wa Mwalongo (Yusuf)
na mkewe Honorata walikufa kutokana na ugonjwa wa Ukimwi na kumwachia jukumu la
ulezi wa wanawe watatu ambao ni Musa, Haki na Ukwa. Watoto hawa walipoendelea
kukua, waliishi kumwuliza nyanya yao kilichosababisha kifo cha wazazi wao.
Nyanya yao aliwaeleza kuwa ni ugonjwa ambao haukuwa na tiba. Watoto hawa
walishangaa zaidi na kumwuliza nyanya yao kuhusu ugonjwa huo lakini nyanya yao alitaka
iwe siri milele. Alijua kuwa katika jamii, wagonjwa wa Ukimwi waliepukwa kama
wagonjwa wa ukoma na hivyo suala hili lilileta unyanyapaa katika jamii.
Hata hivyo,
asubuhi moja ya siku ya Jumatatu, mwalimu mkuu, Bwana Said Selemani wa shule ya
msingi ya Hekima alikuja na gazeti gwarideni na kuwatangazia wanafunzi kuwa
kutakuwa na shindano la uandishi wa insha kuhusu ugonjwa wa Ukimwi na kuwa
atakayeibuka mshindi atatuzwa na Wizara ya Afya ikishirikiana na Shirika la
Afya siku ya kuathimisha siku ya Ukimwi ulimwenguni. Musa alifurahia sana baada
ya kusikia tangazo hili na kwa ujasiri mwingi alitembea hadi ofisini kwa
mwalimu mkuu na kumweleza kuwa angependa kushiriki katika shindano hilo.
Mwalimu mkuu alifurahishwa na ujasiri wa Musa na kumwahidi kuwa angemsaidia kwa
lolote atakalo. Anamtolea makala ya gazeti yenye tangazo hilo na kumtakia la
heri katika uandishi wake. Jioni hiyo, Musa alienda katika maktaba ya shule na
kumwomba mkutubi wa maktaba Bi. Maria amsaidie na makala yaliyoandikwa kuhusu
Ukimwi. Bi. Maria alimweleza kuwa maktaba ya shule haina makala kuhusu Ukimwi
na kumshauri Musa atembelee maktaba ya umma mjini huenda akafaidika huko. Musa
alimshukuru Bi. Maria na kuondoka. Baadaye, alimweleza nyanya yake kuhusu nia
yake ya kuandika insha na nyanya aliamua kumsaidia kadri awezavyo. Musa alianza
utafiti wake hadi akaenda kumwona Dkt. Ataya katika hospitali ya wilaya ya
Kericho. Dkt. Ataya alimsaidia Musa na kumpa majibu ya maswali kama vile namna
ya kuambukizwa ugonjwa wa Ukimwi, jinsi ya kuueneza, njia za kuzuia na hata
jinsi ya kutangamana na wagonjwa wa Ukimwi.
Hatimaye, Musa
aliandika insha yenye mada Sitaki Iwe
Siri na kumkabidhi Bi. Rosa Mistika ambaye alikuwa mwalimu wake wa
Kiswahili aliyeikosoa. Baada ya kuikosoa, Musa aliituma kwa posta na kungojea
matokeo. Musa alipata matokeo kuwa utungo wake ndio uliokuwa bora zaidi na alitunukiwa
zawadi kemkem na pia aliiletea shule yake sifa tele. Hatimaye, siku ya kutuzwa
kwa Musa, alipoombwa ahutubie umati, alimwalika nyanya yake Mwalongo pia ahutubu
na Mwalongo alitoboa siri mbele ya umati kuwa ugonjwa ule wa Ukimwi ndio uliowaua
wazazi wa Musa na ndugu zake miaka kumi iliyopita. Siri aliyoitaka nyanya
Mwalongo iwe siri kwa muda huo wote inafichuka na kuwa si siri tena.
Ukweli kinzani katika sitaki iwe siri
Mbinu ya ukweli
kinzani imetumika kama ifuatavyo katika kazi hii ili kufanikisha utunzi wa kazi
inayojenga motifu ya siri;
Kwanza, Musa
anapoamka asubuhi anafikiria namna mambo yangelikuwa iwapo wazazi wake
wangelikuwa hai. Hata hivyo, fikra zile hazipeleki mbali kwa kuwa hata
kilichowaua wazazi wake hakijui. Fikra zile zinamletea majuto kwa kuwa
anaonelea kuwa wazazi wake wangekuwa hai angeweza kulala na kufurahia usingizi
ila kwa sasa hawezi kwa sababu ana ndugu zake wadogo wanaomtegemea. Katika
fikra zile, pana matumizi ya mbinu ya ukweli kinzani inayoendeleza motifu ya
siri. Je, kwa nini Musa anatamani kulala na kufurahia usingizi ilhali yeye ni
mwanafunzi anayefaa kuamka mapema ili aende shuleni? Ni nini kilichowaua wazazi
wake na kumsababishia Musa majuto ya laiti angalikuwa na wazazi wake? Kwa nini
mtoto mdogo ategemewe na wengine wadogo wake? Haya yote ni baadhi ya maswali
ambayo yanaweza kumpitikia msomaji baada ya kusoma sehemu hii:
“Laiti wazazi wangu wangalikuwa hai, nami ningalipata
fursa ya kulala na kufurahia usingizi jinsi wanavyofurahia watoto wengine wenye
wazazi. Maskini siwezi kufanya hivyo kwa sababu wadogo zangu na nyanya yangu
wananitegemea mimi.” (Ukurasa 1)
Aidha, nyanya
yake Musa, Bi Mwalongo anajua kile kilichomuua mwanawe Yusufu na mkewe
Honorata. Baada ya wajukuu wake kuondoka kwenda shuleni, anapatwa na fikra
kuhusu kile kilichomuua mwanawe na mkasa mwanawe. Kwake, anataka sababu za kifo
kile ziwe siri kwa wajukuu wake. Hata hivyo, wajukuu wale wanamsumbua kwa maswali
kuhusu kifo cha wazazi wao kila wakati. Wanamwuliza;
“Kwa nini tunaishi na wewe? Wazazi wetu walikwenda
wapi…Ni maradhi gani yaliyowaua wazazi wetu?” (Ukurasa 7)
Kwa hivyo, kwake
Mwalongo, anataka chanzo cha kifo cha wanawe kiwe siri lakini wajukuu wake
hawataki iwe siri. Haya ni kutokana na msimamo wa jamii kuhusu maradhi
yaliyowaua wanawe yaliyochukuliwa kama laana kubwa kwa jamii.
Vilevile, nyanya
ni kikale. Katika jamii nyingi za Kiafrika inajulikana kuwa nyanya ni wazee
ambao hawana nguvu na hawawezi kujifanyia jambo lolote labda wafanyiwe na
wanao. Haya ni kinyume na ilivyo kama mwandishi anavyomchora Bi. Mwalongo na
namna anavyojifanyia kazi yake. Anasema;
“Nyanya Mwalongo alikuwa na umri wa miaka sitini
hivi. Nywele zake kichwani zilikuwa zimebadilika na kuwa nyeupe kama theluji.
Mwili wake ulikuwa umevamiwa na makunyanzi kwa sababu ya uzee. Mgongo wake
ulikuwa umepinda kama uta na alilazimika kutembea kwa mkongojo. Nyanya Mwalongo
alikuwa amekula chumvi nyingi.” (Ukurasa 7-8)
Taswira hii
inaonyesha kuwa nyanya Mwalongo ni mwenye bidii licha ya umri wake na haya ni
kinyume na matarajio katika jamii. Mwandishi anaeleza kuwa;
“Nyanya hatimaye aliondoka mahali pale alipokuwa
amesimama kwa muda mrefu na kukumbuka maafa hayo yaliyomkumba miaka kumi
iliyopita. Akaingia nyumbani akachukua jembe na kujikokota kwenda kondeni huku
amelibeba jembe hilo begani. Licha ya umri wake mkubwa, nyanya Mwalongo
alijikaza kwenda shambani kulima, la sivyo wajukuu wake wangekosa chakula. (Ukurasa
12-13)
Aidha, kadri
wajukuu wake walivyoendelea kukua ndivyo aliendelea kutatizika roho. Hiki ni
kinyume kwa sababu, katika jamii ya kawaida na uhalisia wa maisha, nyanya
alifaa kufurahishwa na kukua kwa wajukuu wake kwa kuwa sasa wangeweza
kujitegemea. Jambo linalomtatiza moyo ni kuhusu maradhi yaliyosababisha kifo
cha wazazi wa wajukuu wake. Analo jibu la swali hili na anaulizwa na watu
wanaofaa kujibiwa kwa kuwa wao pia waliathirika moja kwa moja lakini hataki
kulijibu. Mwandishi anaeleza kuwa;
“Kutokana na misimamo hii, nyanya Mwalongo aliamua
kuficha jibu la swali la wajukuu zake. ‘Nataka iwe siri, nyanya akaapa
kuhifadhi moyoni mwake siri kuhusu aina ya maradhi yaliyowaua wazazi wa wajukuu
zake.” (Ukurasa 12)
Ugonjwa ni
kikale pia. Mtu anapogonjeka katika jamii anafaa kuchungwa vizuri na kutuzwa na
kila mtu katika jamii. Aidha, anafaa ahurumiwe na asaidiwe kwa hali na mali.
Hata hivyo, matarajio haya ni kinyume na inavyoonekana katika Sitaki Iwe Siri. Katika kazi hii
mwandishi anachora unyanyapaa unaojitokeza katika jamii baada ya mtu kuugua
ugonjwa wa ukimwi. Kupitia kwa maelezo ya nyanya, mwandishi anasema;
“Nyanya Mwalongo alipata taabu sana kulijibu swali
hili. Ugumu wa kulijibu swali lenyewe ulitokana na msimamo wa jamii kuhusu maradhi
yaliyowaua wazazi wa wajukuu zake. Maradhi yenyewe yalichukuliwa kuwa ni laana
kubwa kwa jamii. Kila aliyeugua maradhi haya alianza kuepukwa kama mgonjwa wa
ukoma. Akaogopwa jinsi yanavyoogopwa maiti. Akabaguliwa na jamii. Maradhi
yenyewe yakachukuliwa kuwa ni muhuri wa mauti kwa kila aliyekumbwa na mkosi wa
kuambukizwa.” (Ukurasa 11-12)
Haya pia
yanajitokeza katika insha ya Sitaki iwe
siri aliyoiandika Musa. Katika utungo huu, Musa anasema;
“Msichana huyu aliyeshangiliwa na kuonewa staha na
kila mwanamume na hata wasichana wenzake kumwonea gere. Alianza ghafla
kupungiwa mikono. Hakuna hata mtu mmoja aliyetaka kumsalimia kwa mkono kwa kuhofia
kuambukizwa maradhi.” (Ukurasa 45)
Baada ya Musa kuamua
kufanya utafiti juu ya ugonjwa wa Ukimwi ili aandike insha ambayo baadaye
ilimletea ushindi, alimjulisha nyanya yake kuhusu mradi wa insha aliyokuwa
anajiandaa kuiandika kisha akamwomba ruhusa ya kwenda katika Hospitali ya
Wilaya ya Kericho ili aweze kuzungumza na daktari ambaye angeweza kumpa habari
kuhusu Ukimwi. Nyanya anapoyasikia haya anashangaa badala ya kuufurahia ujasiri
wa mjukuu wake. Aliwaza;
“Siri ambayo nimekuwa nikiiweka jinsi kaburi
linavyohifadhi siri hatimaye itajulikana.” (Ukurasa 27)
Anapoendelea na
utafiti kuhusu suala la Ukimwi, Musa anagundua kuwa kuna ukinzani wa
mwonoulimwengu kuhusu suala la Ukimwi na jinsi hali halisi ilivyo. Wakati
ulimwengu unapochukulia wagonjwa wa Ukimwi kuwa kama wagonjwa wa ukoma
wanaopaswa kuepukwa, waliolaaniwa na waliotiwa muhuri wa mauti, hali halisi
kupitia kwa daktari inadhihirisha kinyume cha haya. Musa anapomwuliza daktari
kuhusu chanzo cha ugonjwa wa Ukimwi, namna ya kujikinga na jinsi ya kutangamana
na wagonjwa wa Ukimwi, Dkt. Ataya anamweleza kuwa;
“UKIMWI SI UCHAWI… kuna njia nyingi kupitia kwazo
mtu anaweza kuambukizwa Ukimwi… kufanya mapenzi kabla ya ndoa na bila kinga…
kwenda hospitalini na kudungwa sindano ambayo imetumiwa kumdunga mtu mwingine
ambaye ameambukizwa virusi vinavyosababisha Ukimwi… na hata vifaa vyote vyenye
makali kama vile visu na nyembe ambazo zinatumiwa kutahirisha…kutiwa damu yenye
virusi hivyo… Mtoto baada ya kuzaliwa kunyonya maziwa ya mama yake…” (Ukurasa
37-41)
Kuhusu tiba ya
ugonjwa wa Ukiwmi Dkt. Ataya alisema;
“Hadi sasa hakuna tiba yoyote kwa maradhi ya Ukimwi,
ingawa kuna dawa ambazo wagonjwa wanaougua Ukimwi hutumia ili kupunguza athari
za ugonjwa huo. Isitoshe, lishe bora pia huwafaa wagonjwa wa Ukimwi.” (Ukurasa
42)
Mwishowe,
daktari aliwatahadharisha kuwa kuna matapeli wanaowahadaa watu kwamba wana
uwezo wa kutibu ugonjwa huo lakini hakukuwa na ushahidi wowote unaoweza
kutegemewa kwamba waganga hao wana uwezo wa kuyatibu maradhi hayo. Alieleza
kuwa waganga hao hutumia fursa hiyo kujipatia pesa kwa kuwa ni matapeli.
Maelezo haya ni kinzani na anavyoeleza mwandishi kuwa;
“Nyanya alitumia raslimali nyingi kugharamia
matibabu yao, lakini ndwele hiyo haikusikia dawa… hatimaye nyanya alienda kwa
waganga wa mitishamba, tunguri na hirizi. Waganga hao wakajitahidi kadri ya uwezo
wao hadi wakainua mikono.” (Ukurasa 9)
Katika insha
aliyoiandika Musa kuna ukinzani wa namna Yuri alivyoanza kujipa raha na namna
alivyomalizwa na ugonjwa wa Ukimwi. Musa anaeleza kuwa;
“Ajidhaniye kasimama, aangalie asianguke… Walijua
bayana kuwa Yuri alikuwa ameanza kuanguka- tena kwa kishindo kikubwa… zimwi
likujualo halikuli ukakwisha, hili lililompata Yuri wakati wa pitapita zake
kwenye majumba ya starehe liliapa kumumaliza mara moja. Lilihakikisha kuwa Yuri
alipitisha siku zake katika sayari hii iitwayo dunia kwa kasi ambayo
hakuitarajia.” (Ukurasa 45)
Kwa hivyo,
inaonekana kuwa matarajio ya Yuri yalikwenda kinyume kabisa. Hakutarajia
kuepukwa na marafiki wala kudhoofika kiafya. Alifikiria kuwa marafiki wake
wangesimama naye kwa dhiki na faraja lakini kinyume chake wanamwepuka.
“Dhihaka za watu hasa marafiki zake kuwa Yuri
alikuwa amekwisha kazi na hata kutemewa mate zilimtesa sana.” (Ukurasa 48)
Kutokana na kero
ya moyoni aliyopata Yuri kutoka kwa marafiki zake, badala ya kuanza kutumia
dawa za kupunguza athari za ugonjwa wa Ukimwi mwilini mwake, Yuri anaamua
kujiua. Anapojiua, anaacha kijikaratasi chenye maandishi yafuatayo;
“Sitaki iwe siri. Nimejiua kwa sababu ya Ukosefu wa
Kinga Mwilini. Maisha yangu ingawa nimeyakatiza na
yawe
funzo kwa wengine.”
(Ukurasa 48)
Mwisho, kwenye
mkutano wa kumtunza Musa kwa sababu ya ushindi wake, mambo yanakwenda kinyume
na yanavyotarajiwa. Kwanza, Musa anaenda kinyume na matarajio ya umati kwa
kusema kuwa ushindi sio wake pekee bali ni wa kila mtu. Haya yanadhihirisha
kuwa Musa ni shujaa na hajipendi. Anatambua mchango wa wengine waliochangia
kuleta ufanisi wa kazi yake. Aidha, siri aliyokuwa ameamua kuificha Bi.
Mwalongo milele inafichuka. Licha yake kuapa kuwa anataka siri ya ugonjwa
uliowaua wazazi wa wajukuu wake ibaki kuwa siri hadi kaburini, anafichua siri
hiyo hadharanikwa kusema;
“Ni sadfa kwamba siri niliyoighubika kwa miaka mingi
ili wajukuu zangu wasiijue imefichuliwa. Wajukuu wangu hawa ni mayatima. Wazazi
wao walifariki kutokana na maradhi ya Ukimwi, nao wakabaki mikononi mwangu.
Waliponiuliza kilichowaua wazazi wao, niliwajibu kuwa ni maradhi. Walipotaka
kujua ni maradhi yepi, nilidinda kuwaambia. Nilitaka iwe siri. Lakini sasa Musa
huyu ameandika insha ya ushindi Sitaki
iwe siri.” (Ukurasa 65)
5.
Hitimisho na mapendekezo
Hitimisho
Kutoakana na
uchanganuzi huu ni dhahiri kuwa mbinu ya ukweli kinzani imetumika pakubwa
katika ujenzi wa motifu ya siri katika kazi teule. Licha ya kazi hizi kukinzana
katika uteuzi wa mada ambazo ni Nataka
Iwe Siri na Sitaki Iwe Siri, kazi
hizi zimezidi kuendeleza mbinu hii katika ujenzi wa wahusika wanaoendeleza
mawazo makuu ya waandishi hawa kuhusu siri. Huku baadhi ya wahusika wakitaka
iwe siri, wengine hawataki iwe siri na wanaifichua hadharani. Aidha, baadhi ya
wahusika wanaotaka iwe siri wanaifichua siri hiyo. Wanaotaka iwe siri na
hatimaye kuifichua wanatenda kinyume na matarajio kwa sababu, iwapo mtu binafsi
anataka iwe siri anafaa kuiweka milele hadi afe, yaani iwe siri sirini. Aidha,
uchanganuzi wa data umeonyesha kuwa siri huwa siri kwa mtu binafsi. Hakuna siri
ya watu wawili. Ikiwa mtu wa kwanza ataamua kumfichulia siri mtu wa pili siri
yake, afahamu kuwa hiyo haitakuwa siri tena kwa sababu mtu wa pili anaweza
kumtobolea mtu wa tatu siri ya mtu wa kwanza na msururu ukaendelea vivyo hivyo
hadi siri ile ikajilikana na watu wengi zaidi ya alivyotarajia mwenye siri. Kwa
hivyo, Nataka Iwe Siri na Sitaki Iwe Siri ni kazi ambazo
zimeonyesha matumizi ya mbinu ya ukweli kinzani katika ujenzi wa wahusika
wanaoiendeleza motifu ya siri.
Mapendekezo
Makala haya
yameangazia matumizi ya mbinu ya ukweli kinzani inayotumiwa na wahusika tofauti
ili kuendeleza motifu ya siri. Hii ni mbinu moja tu kati ya mbinu zingine
nyingi za uandishi. Kwa hivyo, wahakiki wa baadaye wanaweza kuangazia namna
ambavyo mbinu zingine za uandishi kama vile kisengere mbele, kisengere nyuma,
taswira na taharuki zimetumiwa na waandishi hawa ili kuendeleza motifu ya siri.
Vilevile, kazi
hii imeangazia kazi teule za Nataka Iwe
Siri na Sitaki Iwe Siri. Wahakiki
wa baadaye wanaweza kuangazia namna ambavyo mbinu hii ya ukweli kinzani
imetumika kuendeleza motifu ya siri katika kazi zingine zilizoandikwa kwa
kuzingatia motifu hii. Kazi hizi ni kama vile Siri Sirini, Siri Ya Baba Yangu, Siri na Siri ya Ging’ing’i.
Marejeleo
Abrams, M. H. A.
(1981). Glossary of Literary Terms.
New York: Holt, Rinehart and Winston.
Coyle, M. na Wengine. (1990). Encyclopedia of Literature and
Criticism. London: Macmillan.
Cuddon, J. A. (2013). A
Dictionary of Literary Terms and Literary Theory. Wiley: Blackwel.
Eagleton, T.
(1983). Literary Theory: An Introduction.
Oxford: Basil Blackwell.
Frazer, G. J.
(1959). The New Golden Bough. New
York: Criterion Books.
Fyre, N. (1957).
Anatomy of Criticism. Princeton
University Press.
Gathara, F. K.
(2015). Taswira ya Jagina Katika Tendi: Ulinganishi wa Fumo Liyongo na Nabii
Isa. Tasnifu ya Uzamili Katika Chuo Kikuu cha Nairobi
(Haijachapishwa).
Jung, C. G.
(1957). The Archetypes and The Collective
Unconsious. London: Routledge and Kegan Paul Ltd.
Jung, C. G.
(1972). Four Archetypes: Mother, Rebirth,
Spirit, Trickster. London: Routledge & Kegan Paul Ltd.
Karama,
M., Mutiso, K.
na Chimerah, R. (2018). Ushairi wa Kisufi
Katika Tendi za Kale za Kiswahili: Mfano Wa Utendi
wa Siri La Asrari. Katika Mara Research
Journal of Kiswahili Vol. 3, No. 1.The
African Premier Research Publishing Hub.
Kilonzo, J. na
Masaku, M. (2017). Mwongozo wa Tumbo
Lisiloshiba na Hadithi Nyingine. Globalink Publishers. Nairobi: Kenya.
Kirumbi,
P. (1971). Nataka Iwe Siri. Tanzania:
Printpak Publishers.
Matundura,
B. (2008). Sitaki Iwe Siri. Nairobi:
Longhorn Publishers
Matundura, B. (2018). Motifu ya ‘Siri’ Katika Fasihi ya Kiswahili
na Jinsi Inavyoendeleza Dhamira ya Mwandishi.
Taifa Leo. Novemba 21.
Mulokozi, M. M. (1996). Utangulizi
wa Fasihi ya Kiswahili. Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili: Dar es Salaam.
Mutiso, K. (1999). Sira ya Majagina Buddha na Muhammed. Swahili Kolloquim Universitat. Bayreuth.
Mei 14-15, 1999.
Njogu, K. na Wafula, R. (2007). Nadharia za Uhakiki wa Fasihi. Nairobi: JKF.
Wamitila,
K. W. (2002). Uhakiki wa Fasihi. Nairobi:
Phoenix Publishers.
Werner,
A. (1968). Myths and Legends of the
Bantu. London: Frank Cass & Company Limited.
Yenjela,
W. (2015). Pathways to African Feminism and Development; Invoking Memories of Legendary African Women’s
Studies Centre. Vol.1. (3). University of Nairobi.
No comments:
Post a Comment